آیا دیدن هلال به هنگام روز را می‌توان برای فرا رسیدن یا پایان ماه قمری معتبر دانست؟

اولا:

خداوند متعال ماه را نشانه‌ی شب قرار داده و بنابراینفرمانروایی و ظهور شب به واسطه‌ی ماه است. الله متعال می‌فرماید:

وَجَعَلْنَا اللَّيْلَ وَالنَّهَارَآيَتَيْنِ فَمَحَوْنَا آيَةَ اللَّيْلِ وَجَعَلْنَا آيَةَ النَّهَارِ مُبْصِرَةً لِتَبْتَغُوافَضْلًا مِنْ رَبِّكُمْ وَلِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَالْحِسَابَ وَكُلَّ شَيْءٍفَصَّلْنَاهُ تَفْصِيلًا [اسراء: ۱۲]

(و شب و روز را دو نشانه قراردادیم؛ نشانه‌ی شب را تیره‌گون و نشانه‌ی روز راروشنی‌بخش گردانیدیم تا [در آن] فضلی از پروردگارتانبجویید و تا شماره‌ی سال‌ها و حساب را بدانید و هرچیزی را به روشنی باز نمودیم).

ابن کثیر ـ رحمه الله ـ می‌گوید:«برای شب نشانه‌ای قرار داده که با آن شناخته می‌شود و آنتاریکی و آشکار شدن ماه در آن است، و برای روز نشانه‌ایگذاشته که نور و ظهور خورشید روشنگر در آن است، و میانروشنایی ماه و برهان خورشید تفاوت گذارده تا ازیکدیگر قابل بازشناسی باشند، چنانکه الله متعال می‌فرماید:

هُوَ الَّذِي جَعَلَ الشَّمْسَضِيَاءً وَالْقَمَرَ نُورًا وَقَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَوَالْحِسَابَ مَا خَلَقَ اللَّهُ ذَلِكَ إِلا بِالْحَقِّ [یونس:۵]

(اوست کسی که خورشید راروشنایی بخشید و ماه را تابان کرد و برای آن منزل‌هاییمعین کرد تا شماره‌ی سال‌ها و حساب را بدانید). تفسیر ابنکثیر (۵/ ۵۰).

بنابراین همه‌ی احکاممتعلق به ماه بر اساس رویت شبانه است نه در روز.

ابوالحسنات لکنوی می‌گوید:بنابراین ماه نشانه‌ی شب است نه نشانه‌ی روز، پس دیدن آندر روز هیچ اعتباری ندارد، و اینکه ماه گاه‌شماریبرای مردم و مواسم حج و روزه و دیگر مواسم و شناخت تعداد سال‌ها وحساب و دیگر امور است، برای وقتی است که ماه در شب دیدهشود نه در وقت دیگر (الفلک الدوار في رؤیة الهلال بالنهار/۱۸).

برای همین فقها براین اتفاق دارند که اگر ماه گرفتگی به هنگام روز رخ دهد(یعنی ماه در هنگام روز گرفته شود) نماز خسوف خوانده نمی‌شودزیرا در هنگام بروز ماه نبوده است. امام نووی ـ رحمه الله ـ می‌گوید:‌اگر خسوف ماه پس از طلوع خورشید آغاز شود، بی هیچ خلافی[در میان مذاهب] نماز [خسوف] برپا نمی‌شود (المجموع شرح المهذب۵/ ۵۴).

ثانیا:

عموم علما ـ و از جمله رای معتمددر میان مذاهب چهارگانه ـ بر این نظر هستند که هیچ حکمیبر دیدن هلال ماه به هنگام روز مترتب نمی‌گردد، و اگر روزه‌دار درهنگام روز سی‌ام رمضان [پیش از غروب] هلال را ببیند به روزه‌اشادامه می‌دهد و افطار نمی‌کند، همینطور شخصی که روزهنیست اگر در روز سی‌ام شعبان [پیش از غروب] هلال را ببیندامساک یا قضای آن روز برای وی لازم نیست چرا کهدیدن هلال به هنگام روز معتبر نیست بلکه معتبر فقط دیدن هلال پساز غروب خورشید است.

در مصنف ابن ابی شیبه(۳/ ۶۷) با سند صحیح از ابی وائل آمده که گفت: «درحالی که در خانقین بودیم نامه‌ی عمر رسید که درآن آمده بود: هلال‌ها برخی از برخی دیگر بزرگترند، پس اگر هلالرا به هنگام روز دیدید افطار نکنید تا آنکه دو مرد مسلمان شهادتدهند که آن را روز گذشته دیده‌اند».

همینطور بیهقی باسند صحیح از سالم بن عبدالله بن عمر روایت کرده که گفت: گروهیاز مردم هلال فطر را به هنگام روز دیدند، اما عبدالله بن عمر رضی اللهعنهما روزه‌اش را تا شب کامل کرد و گفت: نه، تا آنکه همانطور در شب دیدهشود سنن بیهقی (۲/ ۴۳۵).

در الفتاوی الهندیة(۱/ ۱۹۷) آمده است: اگر هلال را پیش از زوال[خورشید] یا پس از آن ببینند، نه بر اساس آن روزه می‌گیرندو نه افطار می‌کنند.

ابواسحاق شیرازی ـ رحمهالله ـ می‌گوید: روزه و فطر تنها وابسته به چیزی است کهپس از غروب دیده می‌شود المهذب (۳/ ۳۳).

شمس الدین الرملی ـ رحمهالله ـ می‌گوید: اما اگر ماه در روز ۲۹ دیده شوداما شب دیده نشود کسی نگفته که بر رویت آن اثری مترتبخواهد شد، بنابراین واضح است که دیدن هلال به هنگام روزتاثیری [شرعی] ندارد فتاوی الرملی (۲/۷۸).

در کشاف القناع (۲/۳۰۳) آمده است: رویت هلال به هنگام روزتاثیری ندارد، و بلکه رویت پس از غروب به حساب می‌آید.

لکنوی می‌گوید:ائمه‌ی اربعه بر این تصریح کرده‌اند که بر اساس قول صحیحدیدن هلال به هنگام روز به حساب معتبر نیست، بلکه معتبر، دیدنآن به هنگام شب است الفلک الدوار (۱۹).

احادیثی که روزه و افطاررا به دیدن هلال وابسته دانسته منظور آن دیدن هلال به هنگام شب است،نه روز. صدیق حسن خان می‌گوید: «رویتی که شارع دراین نص که با دیدنش روزه بگیرید معتبرش دانستهدیدن شبانه است نه روزانه که اعتباری ندارد. فرقی نمی‌کنداین دیدن پیش از زوال یا پس از زوال باشد، و کسی کهخلاف این را ادعا کند از شناخت مقاصد شرعی بسیار دور است»الروضة الندیة (۲/ ۱۱).

ابوالحسنات لکنوی ـ رحمه الله ـمی‌گوید: «برخی از آنان بر اساس حدیث با دیدنش فطرکنید گمان کرده‌اند که صرف رویت هلال موجب وارد شدن فطر است، وتفاوتی میان شب و روز قائل نشده‌اند، غافل از آنکه منظور ازرویت در احادیث، رویت عادی یعنی دیدندر هنگام شب است نه روز» الفلک الدوار (۹).

شیخ ابن عثیمین ـرحمه الله ـ می‌گوید: وارد شدن ماه [جدید] تنها هنگامیاست که هلال پس از غروب خورشید و متاخر از آن دیده شود مجموعفتاوی و رسائل ابن عثیمین (۱۶/۳۰۱).

ثالثا:

در کلام بسیاری از فقهاآمده که هلال اگر به هنگام روز دیده شود تابع شب آینده است نه شبگذشته، هر چند این تاثیر بر اعتبار رویت هلال در روز ندارد،زیرا منظور آنان از این سخن رویتی است که در روز سی‌امشعبان یا سی‌ام رمضان باشد و بنابراین حکم بر این کرده‌اندکه این رویت برای شب آینده است، زیرا ماه با گذشتسی روز کامل شده‌اند. یعنی سخن آنان نوعی خبر از واقع استنه اینکه بر دیدن روزانه‌ی هلال حکمی مترتب شود.

امام نووی ـ رحمه الله ـ در پاسخبه کسانی که رویت روزانه‌ی هلال را مربوط به شب گذشته می‌دانند،مانند قاضی ابویوسف ـ رحمه الله ـ می‌گوید: اگر هلال رادر روز دیدند، این [هلال] مربوط به شب بعد است، تفاوتی ندارداین دیدن پیش از زوال [خورشید] باشد یا پس از زوال.این مذهب ماست و اختلافی در آن نیست و ابوحنیفه و مالک ومحمد [شیبانی] نیز بر همین رای هستند المجموع(۶/ ۲۷۹). ابن قدامه نیز در المغنی(۳/ ۱۷۳) چنین گفته است.

قلیوبی می‌گوید:رویت هلال در روز هیچ اثری [از نظر شرعی] ندارد،یعنی نه به عنوان شب قبل حساب می‌شود که افطار کند، و نه بهعناون هلال شب بعد به حساب می‌آید که مثلا به عنوان ورود رمضان بهحساب آید. اما کسی که آن را به عنوان هلال شب بعد به شماربیاورد سخنش درباره‌ی رویت شب سی‌ام صحیح است،هرچند اثری ندارد زیرا سی روز کامل شده است، به خلاف روزبیست و نهم که ـ آنطور که برخی دچار وهم شده‌اند ـ به جایدیدن هلال پس از غروب برای روز بعد حساب نمی‌شود حاشیه‌یقلیوبی بر کنز الراغبین (۲/ ۶۵).

ابن عابدین می‌گوید:«و اینکه این هلال برای شب آینده است نیز به خاطردیدن آن در روز نیست، زیرا نزد آن دو [یعنیابوحنیفه و محمد بن حسن] دیدن آن در روز معتبر نیست بلکه بهخاطر کامل شدن مدت [سی روز] است؛ زیرا اختلاف چنانکه در البدائع والفتح به آن تصریح شده درباره‌ی دیدن هلال در روز شکیعنی روز سی‌ام شعبان یا رمضان است. بنابراین اگرروز جمعه‌ی مورد نظر روز سی‌ام ماه بود و هلال به هنگام روزدیده شد، نزد ابویوسف آن روز، روز اول ماه است، و نزد دو امامدیگر [یعنی ابوحنیفه و محمد بن حسن] این رویتاعتبار ندارد و شنبه روز اول ماه است، چه این رویت باشد چه نباشد،زیرا ممکن نیست ماه از سی روز بیشتر شود، و اینرویت [عملا] فایده‌ای ندارد. بنابراین این سخن آنانکه این هلال [که در روز دیده شده] برای شب بعد است صرفایک بیان حال و مخالفت با قولی است که آن را مربوط به شب گذشتهمی‌داند. در این صورت هیچ منافاتی میان اینسخن آن‌ها که این هلال بر شب بعد است و اینکه این هلال معتبرنیست، وجود ندارد و اختلاف درباره‌ی روز شک یعنی روزسی‌ام ماه است، زیرا رویت روز بیست و نهم را کسیبرای شب گذشته ندانسته تا بر اساس آن ماه بیست و هشت روز نشود، چنانکهبرخی از محققان به آن تصریح کرده‌اند» حاشیه‌ی ابنعابدین (۲/ ۳۹۲).

شیخ ابن عثیمین درتوضیح سخن حجاوی اگر در روز دیده شود برای شب آیندهاست می‌گوید: ضمیر اینجا به هلال برمی‌گردد ومولف نخواسته که حکم کند این هلال برای شب بعد است، بلکه صرفا خواستهسخن کسانی که آن را مربوط به شب قبل می‌دانند نفی کند،زیرا برخی از علما گفته‌اند اگر هلال به هنگام روز و پیش ازغروب خورشید دیده شود مربوط به شب قبل گذشته است، و بر این اساسمردم را ملزم به امساک می‌کردند. برخی از علما نیز میاندیدن هلال پیش از زوال یا پس از آن تفاوت قائل شده‌اند، اماصحیح این است که این هلال مربوط به شب گذشته نیست الشرحالممتع (۶/ ۳۰۷).